Stockholm-syndroom: Waarom slachtoffers hun misbruiker verdedigen

Waarom blijven mishandelde partners hun misbruiker verdedigen? Waarom onderhouden slachtoffers van narcistisch misbruik contact met degene die hen psychisch mishandelt? Het Stockholm-syndroom biedt een verklaring voor dit schijnbaar irrationele gedrag.

De oorsprong van het Stockholm-syndroom

De term “Stockholm-syndroom” ontstond in 1973 toen vier bankmedewerkers van Kreditbanken in Stockholm tijdens een overval werden gegijzeld. De gegijzelden namen het, ondanks de traumatische ervaring, na de gijzeling op voor hun gijzelnemers.

Dit lijkt onlogisch na een traumatiserende situatie die hen is aangedaan door de overvallers. Maar in situaties waarin slachtoffer en dader op elkaar zijn aangewezen, zie je dat slachtoffers zich aan de dader(s) gaan aanpassen en uiteindelijk zelfs met hem of haar gaan sympathiseren. Ze proberen te bedenken wat er in de dader omgaat en wat zij kunnen doen om de eigen overlevingskansen te vergroten. Er ontstaat dan vaak een onbegrijpelijk soort sympathie voor de dader bij slachtoffers.

Stockholm-syndroom als overlevingsstrategie

Dit sympathiseren is een onbewuste overlevingsstrategie van mensen die hiervan slachtoffer worden. Je ziet het vaker terugkomen in situaties waarin (machts)misbruik, mishandeling en gijzeling voorkomen. Het kan gaan om fysieke gijzeling, maar juist ook om psychologische/emotionele gijzeling.

Je ziet dit duidelijk terug in “loverboy praktijken” waarin meisjes zó gemanipuleerd worden, dat ze hun loverboy eindeloos blijven aanbidden en verdedigen ondanks de nare praktijken die er met hen worden uitgehaald. Voor buitenstaanders is dit onbegrijpelijk en het maakt het extra lastig daders te veroordelen. Bovendien lijken slachtoffers hierdoor, in de ogen van buitenstaanders, geen slachtoffer “want ze neemt het toch voor hem op?” Komt dat de narcist even goed uit!

Het verband tussen Stockholm-syndroom en narcistisch misbruik

Wat buitenstaanders meestal niet begrijpen is dat slachtoffers (onvrijwillig, want misleid) een enorm sterke emotionele band opbouwen met degene die hen misbruikt en/of mishandelt. Een misbruiker werkt bewust en heel geraffineerd aan bonding met het slachtoffer, die enorm wordt misleid en verleid. Hier gaat een proces van charmeren, verleiden en manipuleren aan vooraf.

Slachtoffers worden afhankelijk gemaakt, soms in praktische en financiële zin, maar vooral emotioneel. Vaak zijn dit kwetsbare mensen die bijvoorbeeld al een moeilijke thuissituatie hebben en hulp of aansluiting zoeken, maar niet altijd!

Het psychologische spelletje dat vooraf gaat aan het fysieke en/of mentale geweld, is sluipend en uitgekookt. Slachtoffers blijven, ogenschijnlijk uit ‘vrije wil’ gebonden aan hun misbruiker, ook al kost het hen de fysieke en mentale gezondheid en contact met de normale wereld. Ze voelen zich intens verbonden, beschermd en/of geholpen door degene die hen eigenlijk misbruikt. Maar daar zijn ze op dat moment volledig blind voor geworden.

Stockholm-syndroom versus traumabonding: Verschillen en overeenkomsten

Hoewel Stockholm-syndroom en traumabonding vaak door elkaar worden gebruikt, zijn er belangrijke verschillen én overeenkomsten tussen deze twee psychologische mechanismen:

Overeenkomsten:

• Beide creëren een sterke emotionele band tussen slachtoffer en misbruiker
• Beide zijn overlevingsmechanismen die het brein ontwikkelt in bedreigende situaties
• Bij beide speelt de afwisseling tussen “goed” en “slecht” gedrag van de misbruiker een rol
• Beide maken het moeilijk voor het slachtoffer om de situatie te verlaten

Verschillen:

• Stockholm-syndroom ontstaat vaak abrupter (zoals bij gijzelingen), terwijl traumabonding geleidelijker ontwikkelt in langdurige relaties
• Bij Stockholm-syndroom ligt de nadruk op identificatie met en sympathie voor de misbruiker, bij traumabonding ligt de nadruk op de verslaving aan de cyclus van misbruik en tijdelijke liefde
• Stockholm-syndroom is een breder psychologisch verschijnsel dat in verschillende contexten kan voorkomen, terwijl traumabonding specifieker gericht is op intieme relaties
• Bij Stockholm-syndroom richt het slachtoffer zich vaak tegen autoriteiten of mensen die willen helpen, bij traumabonding is er meer sprake van isolatie en zich schamen voor de situatie

Beide fenomenen verklaren echter waarom het zo moeilijk is om een misbruikrelatie te verlaten, en waarom rationele adviezen van buitenaf vaak niet werken.

De psychologie van “straf en beloning” in misbruikrelaties

Dit mechanisme vindt niet alleen plaats bij jonge onervaren meisjes, maar net zo goed bij intelligente volwassen mensen (ook mannen) die te maken hebben met huiselijk fysiek of psychologisch en emotioneel geweld. Wie kent niet de verhalen van vrouwen (en mannen) die eindeloos terugkeren naar de partner die hen meerdere keren bont en blauw sloeg of die eindeloos vreemdgaat en liegt? Ook hoogopgeleide mensen overkomt dit.

Bij mensen die vastzitten in een relatie waarin langdurig psychologisch en/of emotioneel misbruik plaatsvindt, werkt dit proces van binding en afhankelijkheid precies zo en nét zo sterk. Het is dus niet alleen een “jong naïef hormonaal meisje-probleem”. Ook mannen kunnen klem zitten in de verslavende en verblindende cycli van “straf – liefde – straf – liefde”.

Vaak neemt het slachtoffer zelf alle verantwoordelijkheid op zich voor de mishandeling: “hij (of zij) bedoelt het niet zo – hij maakt straks wel zijn excuses en dan is hij weer heel lief voor me – ik ben ook niet altijd de makkelijkste – hij kan er niets aan doen – hij heeft een nare jeugd gehad”… enzovoort. Zo komt een dader van huiselijk geweld, dus ook van psychologisch geweld, er altijd mee weg. Als een slachtoffer zijn/haar dader verdedigt, staan naasten vaak machteloos.

Kenmerken van het Stockholm-syndroom herkennen

Hoe herken je het Stockholm-syndroom bij jezelf of bij anderen? Let op deze signalen:

• Positieve of zelfs warme gevoelens van het slachtoffer richting dader
• Negatieve gevoelens van het slachtoffer tegenover eigen familie, vrienden en anderen die hem of haar proberen ‘los te weken’ uit zo’n relatie
• Positieve en dan weer negatieve gevoelens of acties van de dader tegenover het slachtoffer (liefde afgewisseld met geweld)
• Steun aan de dader voor zijn acties en hem hierin vaak zelfs helpen of verdedigen
• Onvermogen van het slachtoffer mee te werken aan pogingen los te komen uit de situatie en geïsoleerd zijn (net zoals een verslaafde aan drugs, die zijn eigen afkick en herstel zal saboteren)
• Als het slachtoffer zich wel los heeft gemaakt en een periode volledige afstand heeft van de dader, kan hij of zij tóch binnen no-time weer terugvallen in de oude situatie of relatie

Het is vergelijkbaar met verslaving. Mensen die afwisselend liefdevol en dan weer met (psychisch) geweld worden behandeld, raken verslaafd aan het idee van de “goede tijd” met degene die hen mishandelt. Net zoals de gokkast die bijna nooit uitkeert, maar dan ineens wel en zelfs een heleboel.

Die verwarring maakt je wankel, het sloopt je zelfvertrouwen, het zuigt energie en je twijfelt aan je eigen waarnemingsvermogen. De steeds terugkerende cirkel van geweld, afgewisseld met een kruimeltje “liefde” maakt het slachtoffer dus verslaafd aan de rush van het goede gevoel dat die snippertjes “liefde” geven.

De weg naar bevrijding en herstel

Pas als je daadwerkelijk een lange periode los bent uit zo’n situatie en volledige afstand hebt genomen, kun je overzien waar je in vast zat en wat dit in jou teweeg heeft gebracht. Dan nog blijft het hard werken om voorgoed afstand van de situatie te houden. Het is dan vooral een strijd tegen jezelf, tegen je eigen lichaam en geest. Hierbij is goede professionele hulp nodig.

De stappen naar herstel omvatten:

1. Volledige no-contact met de misbruiker (of zeer beperkt contact als er kinderen zijn)
2. Werken aan het doorbreken van de emotionele verslaving
3. Begrijpen wat er psychologisch met je is gebeurd
4. Leren herkennen van gezonde versus ongezonde relaties
5. Herstellen van je zelfbeeld en grenzen

Hoe je los kunt komen uit deze traumaband kun je leren in de online cursus Loskomen van de traumaband of het persoonlijke traject dat ik aanbied.

FAQ-Stockholm-syndroom:

Is het Stockholm-syndroom een officiële psychische aandoening?

Nee, het Stockholm-syndroom staat niet als officiële diagnose in de DSM-5 (het handboek voor psychische stoornissen). Het wordt echter wel erkend als een psychologisch fenomeen dat echte impact heeft op slachtoffers.

Kan iedereen het Stockholm-syndroom ontwikkelen?

In principe kan iedereen in de juiste (of beter gezegd: verkeerde) omstandigheden het Stockholm-syndroom ontwikkelen. Het is een natuurlijke psychologische reactie op een traumatische situatie waarin je afhankelijk bent van degene die je bedreigt.

Hoe lang duurt het om te herstellen van het Stockholm-syndroom?

De herstelperiode verschilt per persoon en hangt af van factoren zoals de duur van het misbruik, de intensiteit ervan, en de beschikbare ondersteuning. Volledig herstel kan maanden tot jaren duren en vereist vaak professionele begeleiding.

Hoe help je iemand die in een misbruikrelatie zit?

Oordeel niet, blijf beschikbaar, toon begrip voor de complexe dynamiek, en bied concrete hulp aan wanneer de persoon er klaar voor is. Forceer geen beslissingen, maar blijf een veilige haven bieden voor als ze willen praten of hulp zoeken.

Is het mogelijk een gezonde relatie te hebben na het Stockholm-syndroom?

Ja, met de juiste ondersteuning en therapie kunnen mensen die het Stockholm-syndroom hebben ervaren, zeker gezonde relaties ontwikkelen. Het vereist wel tijd om oude patronen te doorbreken en gezonde grenzen te leren stellen.