Te empatisch zijn: Wanneer je zorgzaamheid tegen je werkt

Zorgzaamheid en empathie zijn mooie eigenschappen. Maar voor veel mensen zijn dit valkuilen met vergaande gevolgen, vooral als zij hoogsensitief en te empatisch zijn. Over empathie, hoogsensitiviteit en codependentie is veel geschreven. Maar wat is precies het verschil tussen de empath, de HSP’er (hoogsensitieve persoon) en de codependent? En hoe herken je wanneer je empathie van kracht naar zwakte verandert?

Empathie, hoogsensitiviteit en codependentie: De verschillen

Globaal kun je zeggen dat veel zeer empatische mensen altijd hoogsensitief zijn. Zogenaamde ‘empaths’ en HSP’ers pikken meer en gedetailleerder signalen op uit hun omgeving. Vaak is er een ‘weten’ of aanvoelen zonder dit weten of voelen direct uit te kunnen leggen. Omgekeerd zijn niet alle HSP’ers ook empaths.

De labels zijn uiteindelijk onbelangrijk. Het gaat om het herkennen wanneer empathie ongezond voor je wordt en wanneer het juist krachtig is:

• Gezonde empathie zie je terug in het gedrag van de bewuste volwassen empath. ‘Volwassen’ heeft hier niets met leeftijd te maken.
• Codependentie is de tegenpool van gezonde empathie. Dit is onbewust (te) empatisch gedrag dat op lange termijn destructief is.
• Ook niet-hoogsensitieve mensen kunnen codependent zijn. Iemand die codependent is, is dus niet altijd een empath of HSP’er.
• Om het plaatje helemaal compleet te maken: mensen die niet HSP of empath zijn, kunnen evengoed empatisch zijn. Zij zijn gewoon minder sensitief.

Zorgzaamheid en empathie zijn waardevolle eigenschappen. Je wordt ermee geboren (of niet) en krijgt het als het goed is mee in je opvoeding. Empathie maakt de wereld mooier en jou menselijk. Maar wanneer wordt het schadelijk?

Hoe codependentie ontstaat in de kindertijd

Gevoelige kinderen die opgroeien in een onveilig gezin of een gezin waarin veel zorg en verantwoordelijkheid op hun kleine schouders lag, ontwikkelen op ongezonde manier hun empatisch vermogen. Het is voor hen een overlevingsstrategie. Hun gevoelige sensoren staan afgesteld op de grillen en behoeftes van de ouders.

Deze kinderen komen amper toe aan de ontwikkeling van hun identiteit, maar zijn über-sensitief voor de signalen uit de omgeving. Het is voor zo’n kind niet veilig zichzelf te zijn en het leert al jong zijn eigen behoeftes opzij te zetten en continu te letten en te reageren op elk subtiel signaal die een ouder afgeeft.

Hier ligt dé voedingsbodem voor codependentie: de ongezonde versie van empathie. Ook als volwassene focust de codependente persoon zich alleen op de behoeftes van anderen ten koste van zichzelf. Dit komt bij veel mensen voor, zowel mannen als vrouwen, al zijn vrouwen er gevoeliger voor.

Kenmerken van onbewuste, onvolwassen empathie

Velen weten niet dat zij dit patroon hebben. Zij denken “ik ben gewoon zorgzaam”. Maar codependency gaat veel verder dan dat.

Codependente mensen zijn meestal zachtaardige mensen, met een (te) onschuldige blik op de wereld. Ze willen anderen helpen maar slaan hierin te ver door, ten koste van zichzelf. Een onbewuste empath projecteert haar eigen goedheid en eerlijkheid op álle andere mensen. Zij gelooft dat iedereen goede bedoelingen heeft, wat helaas niet de realiteit is.

De codependent neemt onbewust de reddersrol op zich maar doet dit grensoverschrijdend, naar zichzelf en vaak ook naar anderen, vaak uit goede bedoelingen, maar vaak ook uit angst afgewezen te worden.

Andere kenmerken van onbewuste empathie en codependentie zijn:

• Moeite hebben met het stellen van gezonde grenzen
• Het gevoel hebben verantwoordelijk te zijn voor andermans gevoelens
• Schuldgevoel ervaren wanneer je “nee” zegt
• Zich wegcijferen om conflicten te vermijden
• Constant zoeken naar bevestiging en goedkeuring
• Extreme loyaliteit, zelfs in schadelijke relaties
• Moeite hebben met het herkennen van eigen behoeften en wensen

Waarom empathische mensen doelwit worden van narcisten

Onbewuste empaths zijn mensen die het meest vatbaar zijn om in ongezonde relaties verstrengeld te raken. Relaties waarin ze worden gebruikt/misbruikt, gemanipuleerd en emotioneel mishandeld. Zij zijn hét perfecte doelwit voor narcisten, sociopaten, psychopaten en andere types met egocentrisch en/of toxisch gedrag.

Codependente personen zien niet dat ze misbruikt worden. En als ze het wel zien, praten ze het gedrag van de ander goed. Codependente mensen zetten zichzelf opzij om anderen te pleasen. Bovendien zien zij niet, dat ook dit gedrag manipulatie is én een vorm van (relatie)verslaving.

De onbewuste empath is overgeleverd aan de grillen van haar omgeving. Ze wordt getriggerd en is voortdurend reactief hierop. Bovendien heeft ze geen of zwakke grenzen, weet ze niet goed wie ze is en wat ze zelf wil. Ze is zó afgestemd op anderen, dat ze voor zichzelf geen anker is en zich als een speelbal door anderen door het leven laat slingeren.

De bewuste empath: Van kwetsbaarheid naar kracht

De gezonde empath is iemand die zich bewust is van haar hooggevoeligheid, kwetsbaarheid en kracht. Ze gaat hier op een gezonde manier mee om en maakt keuzes vanuit zichzelf.

De gezonde empath kijkt niet met een naïeve bril naar de wereld. Ze is realistisch, houdt afstand van toxische mensen en is niet bang om nee te zeggen. De gezonde empath laat zich niet manipuleren en voelt haarfijn aan wanneer dat gebeurt. Ze kent zichzelf goed, weet wat ze wil, nodig heeft en handelt hiernaar.

Een sterke empath kent haar grenzen en is niet bang ze te bewaken. Zij voelt net zo intens als elke andere HSP’er maar is hier geen speelbal van. De bewuste empath is niet reactief en dát maakt haar zo sterk.

Kenmerken van de gezonde, bewuste empath:

• Is in staat om te voelen zonder te absorberen
• Kan onderscheid maken tussen eigen gevoelens en die van anderen
• Heeft duidelijke, gezonde grenzen
• Voelt zich niet verantwoordelijk voor andermans geluk of problemen
• Kan medeleven tonen zonder te redden
• Zorgt eerst voor zichzelf, dan voor anderen
• Herkent manipulatie en toxische dynamieken en weet wanneer empathie uit te schakelen als nodig.
• Is niet bang voor afwijzing of conflicten

Van codependentie naar gezonde empathie: De omslag maken

Codependency komt veel voor en is niets om je voor te schamen. Het is aangeleerd gedrag waar je je tot nu toe niet van bewust was. Het kan zijn dat het je later is aangeleerd in een relatie met een manipulerend persoon zoals een narcist of psychopaat.

Hoe vreselijk de ervaring met zulke relaties ook is; het is de ultieme wakkerschudder. Het is een kans om je codependente gedrag te veranderen naar dat van de bewuste empath en empathie als kracht in te zetten.

Drie eigenschappen van de bewuste empath zijn:

1. Zelfkennis en zelfbewustzijn: Leren wie je werkelijk bent, los van de verwachtingen en behoeften van anderen
2. Focus op jezelf en op het nu – mindful zijn: Aandacht geven aan je eigen ervaring in het huidige moment
3. Van afstand kijken naar je emoties en er bewuster mee omgaan: Emoties ervaren zonder erdoor overspoeld te worden

De reis van codependentie naar gezonde empathie is niet eenvoudig, maar wel mogelijk. Het vraagt om het herkennen van oude patronen, het opnieuw verbinden met je eigen behoeftes, en het leren stellen van gezonde grenzen.

Praktische stappen om bewuster met je empathie om te gaan:

• Begin met dagelijks reflecteren op je eigen behoeftes
• Oefen met het zeggen van “nee” in kleine, veilige situaties
• Leer jezelf kennen door te journalen over je gevoelens en gedachten
• Zoek een therapeut die gespecialiseerd is in codependentie
• Omring je met gezonde, wederkerige relaties
• Neem tijd voor zelfzorg zonder schuldgevoel
• Wees realistisch wanneer empathie níet helpend is.

Lukt het jou niet los te komen van een traumaband? Doe dan de online cursus Loskomen van de traumaband. of het persoonlijke traject.

FAQ-Te empatisch zijn:

Is empathie aangeboren of aangeleerd?

Empathie is voor een deel aangeboren, maar wordt sterk beïnvloed door onze opvoeding en ervaringen. Sommige mensen zijn van nature meer empathisch, maar iedereen kan leren om empathie op een gezonde manier te uiten.

Kan iemand te empathisch zijn?

Ja, wanneer je zo sterk meevoelt met anderen dat je je eigen behoeftes en grenzen volledig negeert, spreek je van ongezonde of overmatige empathie. Dit kan leiden tot emotionele uitputting, burn-out en het aantrekken van manipulatieve relaties.

Zijn empathische mensen altijd hoogsensitief?

Niet noodzakelijk. Hoewel er een sterke overlap bestaat, zijn er empathische mensen die niet alle kenmerken van hoogsensitiviteit vertonen. Hoogsensitiviteit omvat ook aspecten zoals gevoeligheid voor zintuiglijke prikkels en diepgaande informatieverwerking.

Kan codependentie worden overwonnen?

Ja, codependentie kan worden overwonnen met zelfbewustzijn, therapie en oefening. Het is een diepgeworteld patroon, dus het vergt tijd en toewijding, maar veel mensen slagen erin om van codependentie naar gezonde relaties te groeien.

Zijn vrouwen vaker codependent dan mannen?

Hoewel codependentie vaker bij vrouwen wordt gediagnosticeerd, komt het bij alle genders voor. Sociale en culturele factoren kunnen ertoe leiden dat vrouwen eerder worden aangemoedigd om zorgzaam gedrag te vertonen, wat codependentie kan versterken.